De ‘vluchtelingenkwestie’ leidt tot verhitte gesprekken waarin emoties de boventoon voeren. In een beschaafd gesprek gaan we als redelijke mensen die emoties het liefst uit de weg. Maar veronachtzaamde sentimenten worden een voedingsbodem voor politiek fanatisme.

Met wie praten we?

Dus tonen we emoties niet en gaan we niet graag in gesprek met mensen die dat wel doen. Boze of onfatsoenlijke gesprekspartners worden genegeerd of niet meer uitgenodigd voor vergaderingen of andere bijeenkomsten. Hun wordt de mond gesnoerd door een lange uiteenzetting van achter de bestuurstafel. Ze worden weggezet als niet voldoende geïnformeerd, idioten of tokkies. Illustratief is de recente reactie van premier Rutte op de vraag of hij de confrontatie met de initiatiefnemers van de Sylvana-uitzwaaidag op Facebook aangaat: “Bij een gek die zo’n pagina is begonnen? Daar ga ik toch niet langs? Ik ga niet in gesprek met met dit soort idioten, nee sorry.” Het resultaat is dat we het gesprek aangaan met vooraf geselecteerde gesprekspartners, niet met de groep met de meest uitgesproken zorgen.

AZC bijeenkomst in de Bijlmer, Amsterdam

Wat vinden we waardevol?

Emoties staan ook in nauw verband met waarden. Waar voor de een de universele waarden van bijvoorbeeld asiel, solidariteit en betrokkenheid bij de grote wereld voorop staan, zijn dat voor een ander waarden als geborgenheid, solidariteit met de eigen groep en veiligheid in de eigen omgeving. Een zinnige discussie ontstaat volgens de Canadese filosoof Charles Taylor als we een onderscheid kunnen maken tussen ‘sterke’ en ‘zwakke’ waarden. Sterke waarden zijn verbonden met diepe overtuigingen die onze identiteit bepalen, zoals vrijheid, veiligheid en relaties met anderen. Zwakke waarden zijn onze voorkeur en afkeer in bijvoorbeeld kleding, voedsel of sociale gebruiken. Een discussie over een nieuw asielzoekerscentrum kan gaan over sterke waarden wanneer er een reële bedreiging wordt gepercipieerd van een gedeeld gevoel van veiligheid en saamhorigheid. Ze gaat over zwakke waarden als argumenten worden ingegeven door onbekendheid met vreemde zeden of gewoonten, vage gevoelens van onrust, en ongegronde vooroordelen over de risico’s van ‘alleenstaande mannen’.

In de confrontatie met zowel sterke als zwakke waarden is de stilte een onlogische reactie. Sterke waarden vragen om een antwoord gebaseerd op net zo sterke waarden. Zwakke waarden vragen om een antwoord dat die zwakte blootlegt. Door stilte en vermijding wordt de gesprekspartner niet serieus genomen. Emoties van lastige gesprekspartners laten zich bovendien maar moeilijk beteugelen. Emotionele mensen willen gehoord worden en zullen op andere, onvoorziene momenten terugkeren om het gesprek naar zich toe te trekken.

De Duitse filosoof Peter Sloterdijk meent dat emoties zoals woede niet per definitie negatief zijn. Ze zijn hartstochten die in ons schuilen en die met een ongerichte energie als van een wervelstorm naar buiten komen. Het is pas wanneer woede zich vermengt met trots en het verlangen naar erkenning, dat zogenaamde ‘woedebanken’ ontstaan waarin ongerichte energieën gestold raken en leiden tot politieke mobilisatie en fanatisme. Veronachtzaamde sentimenten worden een voedingsbodem voor stelselmatige en georganiseerde weerstand. Daarom is het zo belangrijk de achterliggende gedachten en emoties in het verzet tegen vluchtelingenopvang te onderkennen. Wie emoties serieus neemt, stelt zichzelf de vraag welke normen en waarden mensen in het gesprek meebrengen, en welke onzekerheden, twijfels en angsten daarachter liggen.

Stilte is cruciaal in communicatie. Ze geeft anderen de gelegenheid om aan het woord te komen, ze kan sussend werken in de heftigheid van een debat, ze toont bescheidenheid of respect als we een argument niet meteen willen of kunnen weerleggen. Maar stilte komt ook in vormen die niet bijdragen aan goede communicatie: de afwezigheid van respons, het voorbijgaan aan wat te berde wordt gebracht, het niet uitnodigen van bepaalde mensen en het doodzwijgen. Het inzetten van zoveel verbale energie dat de tegenstander geen ruimte meer heeft, creëert een stilte van frustrerende machteloosheid. Wie een bijeenkomst organiseert over bijvoorbeeld een nieuw asielzoekerscentrum, heeft veel baat bij het onderkennen van de verschillende verschijningsvormen van stilte. Want stilte is net zo veelzeggend als wat gezegd wordt.

Nick Verouden en Daan Bronkhorst

Daan Bronkhorst is auteur van boeken over mensenrechten, waaronder Encyclopedie van de menselijkheid en Vrijdenkers, vorsten, slaven. Een nieuwe blik op de Vrede van Utrecht.