Artikel uit de Volkskrant (18 november 2016) door Maarten Keulemans 

Ze houden vol dat vaccins autisme veroorzaken, weten zeker dat je van genetisch gemanipuleerde groenten kanker krijgt of hebben bewijs dat de opwarming van de aarde onzin is. Wat moet je aan met de burger die altijd wel weer een onderzoekje weet dat zijn gelijk bevestigt – en die zo stug vasthoudt aan zijn eigen werkelijkheid?

Negeren helpt niet

Van die mensen die maar blijven roepen dat je van inenten autisme kunt krijgen: gék word je ervan. ‘Morgen bij Pauw: wat toch die geheimzinnige strepen achter een vliegtuig zijn’, foeterde men op de sociale media nadat het praatprogramma donderdag drie vaccinweigeraars uitgebreid aan het woord liet.

Maar kenners zien dat anders. ‘We houden onszelf voor de gek als je zegt: wij hebben de feiten en zij zijn dom’, zegt ethicus en directeur van de wetenschappelijke raad voor het regeringsbeleid Frans Brom. ‘Dat pure overtuigen aan de hand van de feiten werkt gewoon niet meer’, zegt hoogleraar wetenschapscommunicatie Hedwig te Molder (Wageningen Universiteit/Universiteit Twente).

ANP Robin Van Lonkhuijsen

In een wereld die steeds ingewikkelder wordt, mag je verwachten dat de burger zijn waarheid metselt. ‘Je zou verwachten dat mensen steeds meer blind vertrouwen op de wetenschap of in de overheid’, analyseert Te Molder. ‘Maar het omgekeerde vindt juist plaats. Ik zoek het zelf wel uit, is de reactie van velen.’

De erkende wetenschapper doet eigenlijk niet anders, denkt ze. ‘Die pakt zijn onderzoek erbij – en de leek het zijne. Alles om de complexiteit beheersbaar te maken.’

Dat het ene onderzoek de uitkomst is van jarenlange universitaire studie en het ander van jarenlang Googelen, is als je het zo bekijkt zelfs ietwat triviaal. Te Molder: ‘In tegenstelling tot wat experts soms denken, heeft wetenschappelijke kennis een ongekende status. Ook de anti-vaccinatiebeweging maakt er volop gebruik van.’

Ga in gesprek (maar niet in debat)

Nee: de oorlog om de waarheid win je niet door nóg gewichtiger grafieken te presenteren en met nog gelikter voorlichtingsmateriaal naar buiten te treden, stellen de experts. ‘Het gesprek aangaan betekent vragen stellen. Niet alleen je eigen feiten presenteren’, zegt Te Molder. ‘Je moet dit als een gesprek zien, niet als een debat waarbij er eentje wint’, vindt ook Brom.

‘Het gesprek aangaan betekent vragen stellen.
Niet alleen je eigen feiten presenteren’

Achter het ogenschijnlijke njet van de bezorgde burger schuilt doorgaans een heel wereldbeeld. Een wereld van ongemak en zorgen. De ouders zeggen nee tegen vaccins, maar bedoelen eigenlijk: ik heb het gehad met die kille gezondheidszorg die patiënten als eenheidsworst behandelt en geen oog meer heeft voor de mens, ik ben klaar met de cynische farmaceutische industrie.

Of de klimaatontkenner bedoelt: straks krijgen we een wereld waarin de linnen-tasjesdragers de dienst uitmaken en ik als autorijdende bon-vivant een paria ben, daar pas ik mooi voor. ‘Mensen die glashard ontkennen dat er iets met het klimaat aan de hand is, dat zijn er volgens mij niet zoveel’, zegt Brom. ‘Vaker gaat het over de maatregelen: hebben we nog tijd, wat moeten we doen?’

Dat wordt dus theedrinken, polderen met elkaar. ‘Uiteindelijk wil je tot een gezamenlijk feitenonderzoek komen’, zegt Te Molder. ‘Die cijfers waarover jij het hebt, uit wat voor onderzoek komen die? Kunnen we daarover praten? Met welke intentie laat je die zien?’

Begrijpelijke maatschappijkritiek, kan er dan aan het licht komen. ‘We moeten oog hebben voor de terechte zorgen die vaak achter dit soort standpunten zitten’, vindt Brom. ‘Terechte zorgen over de farmaceutische industrie. Over wat het betekent om gezond te zijn, of over de toekomst. Het gaat erom die zorgen om te zetten in een gesprek.’

Wat niet helpt: de uitersten als gladiatoren tegenover elkaar zetten. Komt dat zien: het KNMI tegen de klimaatontkenners, het RIVM tegen de vaccinweigeraars, het Voedingscentrum tegen de melkhaters, de glutengelovers of wat voor foodies heb je nog meer.

‘Dat levert mooie kijkcijfers op, maar je komt er niet mee verder’, zegt Te Molder, verwijzend naar het debat bij Pauw over vaccins. Voorspelbaar ge-welles-nietes over en weer, levert zoiets op. Gestaalde klimaatontkenners of vaccinweigeraars zullen bovendien wel de laatsten zijn om hun mening bij te stellen. Die hebben er boeken over geschreven, er websites en verenigingen voor opgericht; wat een gezichtsverlies zou het dan zijn om te matigen.
 

‘Veel belangrijker is de grote groep ouders die meeluistert, en die dezelfde zorgen hebben als de geharde sceptici. Hun vragen moeten beantwoord worden.

 
In een serieus debat moeten ook de kalmere stemmen een kans krijgen, vindt Te Molder daarom. De zwijgende meerderheid die het maar zo’n beetje aanziet. ‘In de media is het al snel: het instituut tegenover de mensen die tegen het instituut zijn. Maar uiteindelijk vormen die slechts een kleine groep. Veel belangrijker is de grote groep ouders die meeluistert, en die dezelfde zorgen hebben als de geharde sceptici. Hun vragen moeten beantwoord worden. Nu zeggen de erkende experts als ze worden geconfronteerd met kritische vragen nogal snel: ze nemen me niet serieus, ze zitten de wetenschap af te wijzen.’

‘We gooien teveel op één hoop’, is ook de overtuiging van Brom. ‘In praktijk is het doorgaans niet zo dat je aan de ene kant een eenduidig wetenschappelijk beeld hebt, en aan de andere kant een eenduidige afwijzing daarvan. Er zit van alles tussenin.’

Heb een beetje vertrouwen

Met in Amerika een president die hardop beweert dat klimaatverandering een verzinsel is van China en in eigen land een vereniging die zich tegen het vaccineren heeft gekeerd, is er alle reden tot pessimisme. Zou je zeggen.

Maar de kenners zijn er opvallend kalmpjes onder: welnee, het verstand is aan de winnende hand. ‘Er wordt wel gezegd dat de feiten er niet meer toe doen’, zegt Te Molder. ‘Maar ik denk dat het tegendeel waar is. Feiten doen er júíst toe.’ Want de twijfelaars en de ongerusten zwaaien toch maar mooi met onderzoekjes en grafieken, niet met de laatste roddels die ze per vliegende eenhoorn van kabouter-overste hebben vernomen.

Pure winst. ‘En dat zie je op alle terreinen. Deze mensen zeggen: ik weet heus wel waar ik het over heb, ik vertrouw alleen niet alles blindelings’, zegt Te Molder. ‘Dat is dus precies wat we elkaar hebben geleerd: slik niet alles voor zoete koek.’

Kijk in een zelfbewuste, open, kritische maatschappij niet raar op als de inwoners opeens… nou ja, zelfbewust, open en kritisch zijn. Ook niet als het gaat over vaccins, stelt ze: ‘Je moet niet aan de ene kant zeggen: ouders mogen zelf kiezen, zoals het officiële beleid is, en er meteen bij zeggen: maar als je tegen kiest, is dat irrationeel en volg je teveel je emoties.’ Als de dokter maar open en eerlijk is, zal het aantal weigeringen vanzelf afnemen, is haar overtuiging.
 

‘Als je op de berichten inzoomt, hoor je vooral verhalen over ouders die zich afvragen: is die prik echt wel nodig? En die het na wat doorpraten toch gewoon doen. Eerlijk gezegd lijkt me dat volstrekt normaal.’ 

En ach, afgezien daarvan, zegt wetenschapssocioloog Ruud Abma (Universiteit Utrecht). Mensen die de wetenschap volledig afzweren of hun dokter in het gezicht uitlachen als die over vaccins begint – hoeveel zouden dat er nu eigenlijk zijn? Misschien wordt de zaak wel enigszins opgeblazen, in het knusse kippenhok van de media, vermoedt de socioloog.

‘Als je op de berichten inzoomt, hoor je vooral verhalen over ouders die zich afvragen: is die prik echt wel nodig? En die het na wat doorpraten toch gewoon doen. Eerlijk gezegd lijkt me dat volstrekt normaal.’

Lees ook het Volkskrantartikel Hoe om te gaan met de prikweigeraar?